Een chronische ziekte heeft vaak invloed op het seksleven. Omdat de praktijkondersteuner chronisch zieken zo regelmatig ziet, is zij mogelijk de aangewezen persoon om ook naar dat aspect van ziekte te informeren en zo nodig hulp te bieden. Informeer je op eigen initiatief hiernaar als praktijkondersteuner? Kunnen patiënten bij jou terecht met hun vragen en zorgen? Heb je zelf genoeg kennis? In deze artikelenserie gaat Tijdschrift voor praktijkondersteuning in op een aantal aspecten van seksualiteit bij patiënten met een chronische ziekte. In eerdere afleveringen ging het over praten over seks en seksualiteit, seksuologische basiskennis, erectieproblemen, het effect van medicijnen op seks, seks bij astma, COPD, diabetes en hartproblemen. In deze aflevering behandelen we seks na een beroerte. In de laatste aflevering geven we de praktijkondersteuner handvatten om seksuologische problematiek aan te pakken. Ook geven we inzicht in de werkwijze van de seksuoloog.
De kern
- Na een beroerte kan de seksuele relatie op verschillende vlakken verstoord zijn.
- Ook de partner is soms bang om seksuele activiteiten te hervatten.
- Geslachtsgemeenschap is geen risicofactor voor het opnieuw optreden van een beroerte.
- De veranderde communicatie na een CVA is mogelijk de belangrijkste stoorzender voor de seks.
- De problemen die kunnen optreden na een CVA, zijn biologisch én psychosociaal bepaald.
CVA
Een beroerte of CVA is in 80% van de gevallen het gevolg van een herseninfarct en bij 20% van een hersenbloeding. De uitgebreidheid van de schade die het CVA heeft veroorzaakt in het brein, bepaalt sterk het functioneren van de patiënt. Dat geldt ook voor de gevolgen voor de seks. Een CVA is voor de patiënt en de partner een schokkende ervaring. Verwerking en acceptatie kosten tijd. Veel mensen kunnen hun lichaam niet meer accepteren en zij zullen intimiteit vermijden. Na een CVA maken veel patiënten duidelijk dat ze niet tevreden zijn over hun seksleven. Mogelijk speelt hierbij de onvrede over het leven in het algemeen ook een rol. Ook de partners zijn minder tevreden over de seks. Een deel van de patiënten had overigens ook voor het CVA al problemen met de seks, samenhangend met cardiovasculaire problemen.1
Aandacht
Patiënten die een CVA hebben gekregen in het rechterdeel van hun hersenen, hebben eerder last van problemen met de seks. De rechterhersenhelft speelt waarschijnlijk een belangrijke rol in algemene zin als het gaat om aandacht bij allerlei activiteiten. Realiseer je dat bij een beroerte in de rechterhersenhelft juist het linkerbeen of de linkerarm verzwakt of verlamd is, omdat de motorische zenuwbanen elkaar kruisen.
Casus 1
Een vrouw van rond de 65 jaar krijgt een ernstig CVA. De verlamming is aan de rechterkant en het ziet ernaar uit dat zij niet meer zal kunnen lopen. Haar man is een fitte, levensgenietende zestiger. Zij vertelt dat zij met een fysiotherapeut over haar stijve heupen wil praten. Ze is bezorgd dat zij door de stramheid geen gemeenschap meer kan hebben. Hun seksuele omgang was altijd een fijn onderdeel van hun huwelijk. Zij wordt verdrietig bij het idee dat zij dit niet meer met haar man kan delen. De fysiotherapeut geeft haar tips zodat in een bepaalde houding geslachtsgemeenschap weer mogelijk is.
In het algemeen neemt de seksuele activiteit binnen een relatie na een CVA af. Patiënten en partners melden dit doorgaans niet spontaan aan de hulpverlener. Probeer om al vlak na het CVA aandacht te besteden aan de seksualiteit. Het is hierbij belangrijk om rekening te houden met de fase van verwerking waarin de patiënt zit. Vlak na een beroerte hebben patiënten meestal andere problemen en angsten dan na een half jaar, als de situatie alweer meer stabiel is. Ook zijn patiënten na een CVA vaak erg vermoeid; dit kan in de loop van de tijd verminderen.
Casus 2
Een stel van net in de 50 wordt opgeschrikt tijdens het vrijen doordat de man een beroerte krijgt. Hij herstelt redelijk in een aantal maanden tijd. Op het moment dat hij zin heeft om weer te vrijen en dat aan zijn vrouw laat blijken, wordt het hun duidelijk hoe erg zij de schrik te pakken heeft. Zij wordt angstig en moet er niet aan denken om seks met hem te hebben. Ze bespreken dit met de praktijkondersteuner. Dit gesprek lucht de vrouw enorm op. Het is voor haar de eerste keer na het gebeuren dat zij haar angsten kan bespreken. Man en vrouw spreken af om eerst weer eens uitgebreid te gaan strelen en zoenen zonder meteen geslachtsgemeenschap te hebben. Daarna breiden ze dit langzaam uit en geleidelijk aan lukt het de vrouw zich te ontspannen en krijgen ze samen weer plezier.
Zowel patiënten als hun partners zijn in het begin bang om aan seks te doen. Ze hebben het idee dat de bloeddrukverhoging tijdens de seks een infarct kan veroorzaken, maar deze angst is niet terecht. Bij veel mannen komen de erecties weer terug rond de twee maanden na het CVA. Geleidelijk krijgen ze meer zin in seks, maar niet altijd zoveel als vroeger. Mannen kunnen problemen hebben met de ejaculatie en het klaarkomen. Mogelijk doordat lichaam en geest minder goed samenwerken, komen mannen soms te vlug klaar. Meer dan de helft van de mannen heeft geen gemeenschap meer, bij veel anderen is de frequentie gedaald. Ook vrouwen hebben vaak minder zin in seks. Hun vagina wordt minder snel vochtig en ze komen moeilijker klaar. Bij hen blijkt het strelen en voorspel minder te worden. Dat ze nog zeer geregeld geslachtsgemeenschap hebben, heeft mogelijk te maken met een meer actieve rol van hun partner. Natuurlijk zijn er ook singles die een CVA overkomt. Een nieuwe relatie aangaan is voor hen niet eenvoudig.
Casus 3
Een man van 45 jaar met een CVA is vrij goed hersteld. Hij zoekt hulp omdat tijdens de zeks zijn hand in een spasme schiet, hetgeen zijn partner behoorlijk pijn doet.
De oplossing van de ergotherapeut: hij draagt nu een golfhandschoen met een kussentje in de palm om te voorkomen dat zijn hand in een kramp schiet.
Problemen met seks na een CVA
In het volgende bespreken we specifieke factoren die een verstorende invloed kunnen hebben op de seks na een beroerte. Niet altijd is de precieze oorzaak bekend. Vraag gericht na of belemmeringen bij je eigen patiënt en diens partner aan de orde zijn, en op welke manier.
- Bemoeilijkte communicatie: dit is mogelijk de belangrijkste bron voor een verstoring van de seksuele relatie. De communicatie kan verstoord zijn door een afasie. Nog lastiger is het als de patiënt ook non-verbale communicatie niet meer begrijpt. Ook kan de patiënt beperkt zijn in het inschatten van de gevoelsmatige waarde van taal en daardoor de melodie, de gebruikte woorden of de beeldspraak minder goed begrijpen.
- Krachtsverlies en spasticiteit: patiënten kunnen zich vaak minder goed bewegen, spieren zijn soms verslapt of verkrampt. Hiermee samenhangend kunnen contracturen en pijn optreden, vooral in de aangedane schouder, hand en pols.
- Stoornissen in het gevoel: de hand die eerder altijd streelde, heeft geen erotische functie meer en ligt er ‘dood’ bij. Ook kan een patiënt een veranderde lichaamsbeleving hebben, bijvoorbeeld wanneer de patiënt een deel van zijn lichaam niet meer als eigen ervaart. Dit deel van het lichaam hoort er als het ware niet meer bij.
- Incontinentie: als een patiënt last heeft van incontinentie, treedt dit in eenderde van de gevallen ook op tijdens de seks.
- Medicatie: kan een negatieve invloed hebben op de seks. Zo’n 10% van de patiënten slikt een antidepressivum. Dit kan minder zin in seks en erectieproblemen veroorzaken; ook kan het moeilijker zijn om een orgasme te krijgen. Ook vaak gebruikte kalmerende middelen en middelen tegen epilepsie kunnen deze bijwerkingen geven. Daarnaast gebruikt een deel van de patiënten medicatie tegen hypertensie.2
- Vermoeidheid: ruim tweederde van de patiënten heeft hiermee te maken.
- Epilepsie: seksuele activiteit kan als een soort reflex een beperkte epileptische aanval opwekken. Daarnaast gaan tijdens de seks veel mensen hyperventileren als een natuurlijke reactie van opwinding. Dit kan bij patiënten met een CVA een epileptische aanval uitlokken.
- Verlies van zelfvertrouwen, autonomie, seksuele aantrekkelijkheid: door de gevolgen van het CVA.
- Faalangst en onzekerheid: kunnen leiden tot vermijdingsgedrag. Na een beroerte vervallen mannen bij het vrijen vaak in de rol van toeschouwer. Mogelijk hebben ze moeite met de concentratie, waardoor hun opwinding afneemt en de faalangst toeneemt. Ze hebben dan minder plezier, erectieproblemen, en zijn minder tevreden na de seks.
- Seksuele ontremming: bij een klein percentage patiënten (meestal mannen, maar soms ook vrouwen) neemt de behoefte aan seks toe. Waarschijnlijk is het niet zo dat de behoefte aan seks groter is, maar hebben ze minder controle over de aanwezige seksuele impulsen. Dat kan voor de partner heel zwaar zijn.
- Toegenomen emotionaliteit: een deel van de patiënten kan problemen hebben met ongecontroleerd lachen of huilen. Dit komt over als een overdreven en niet passende reactie.
- Somberheid: een groot percentage (40-70%) van de patiënten is somber, zowel vlak na het CVA alsook op langere termijn.
- Minder flexibiliteit: het CVA kan de geestelijke flexibiliteit van de patiënt negatief beïnvloeden. Nieuwe houdingen of variaties lijken dan ongepast.
- Gedragsverandering door het CVA: een patiënt kan zich kinderlijk gedragen, erg egocentrisch en op zichzelf gericht zijn en erg impulsief. Dit nodigt de partner niet uit.
- Relatieverandering: ook aan de kant van de partner speelt een aantal factoren mee. De partner heeft zo de eigen verwerking van het CVA. Hij of zij heeft angsten wat betreft de toekomst, of een sombere stemming, en is vaak lichamelijk en geestelijk overbelast. In een deel van de gevallen krijgt de partner de patiënt na het CVA met een andere persoonlijkheid thuis. De relatie moet eigenlijk weer opnieuw opgebouwd worden en deze lijkt vaak niet op de situatie zoals die was voor het CVA. Ook de verzorgende rol van de partner beïnvloedt de seksuele relatie.
Seks na een CVA is nog heel goed mogelijk en kan even prettig zijn. Het vraagt vaak wel aanpassingen en creativiteit van je patiënt en diens partner. Als je gelegenheid geeft erover te praten tijdens je consulten, is dat voor hen een belangrijke steun.
Tips voor patiënten en hun partners
Aan patiënten en hun partners kun je een paar specifieke, en een groot aantal algemene tips geven.
- Bespreek dat de kans dat je patiënt een CVA krijgt tijdens de seks, erg klein is.
- Bespreek de zorgen van de partner.
- Denk aan schriftelijk voorlichtingsmateriaal en noem de patiëntenvereniging (zie kader).
- Bespreek dat bij lichamelijke beperkingen je voor alles moeite moet doen, ook voor de seks. Spontane seks is lastiger.
- Een erectieverbeterend medicijn is het eerste halfjaar na het CVA af te raden. Daarna is het alleen mogelijk als de man geen nitraten gebruikt.
- Praktische problemen vragen vaak om praktische oplossingen. Te moe voor seks? Probeer in de ochtend te vrijen.
- Bespreek seksuele mogelijkheden zonder geslachtsgemeenschap zoals knuffelen, massage en gebruik van hulpmiddelen.
- Glijmiddel kan een goede aanvulling zijn bij lubricatieproblemen.
- Bij de wens van geslachtsgemeenschap: kies een houding die minder vermoeiend is, bijvoorbeeld in zijligging. De partner kan de meest belastende positie aannemen.
Informatie voor patiënten
Belangrijke folder voor patiënten: ‘Intimiteit en seksualiteit na een beroerte’ http://www.hartenvaatgroep.nl/uploads/media/Brochure_Seksualiteit_en_Beroerte_01.pdf
Algemene brochure van de hartstichting voor personen in de directe omgeving van de patiënt, met o.a. aandacht voor seks: ‘Beroerte, en dan?’ www.hartstichting.nl/9800/13341/15244/brochure_beroerte_en_dan
Patiëntenvereniging waar ook de partner steun aan kan hebben: Nederlandse CVA-vereniging Samen Verder p/a Stichting Hoofd Hart en Vaten Postbus 132 3720 AC Bilthoven telefoon: (030) 659 46 50 www.cva-samenverder.nl
Bladnaam:
Tijdschrift voor praktijkondersteuning 2011, nummer 4
Literatuurverwijzingen:
