Een chronische ziekte heeft vaak invloed op het seksleven. Omdat de praktijkondersteuner chronisch zieken zo regelmatig ziet, is zij mogelijk de aangewezen persoon om ook naar dat aspect van ziekte te informeren en zo nodig hulp te bieden. Informeer je op eigen initiatief hiernaar als praktijkondersteuner? Kunnen patiënten bij jou terecht met hun vragen en zorgen? Heb je zelf genoeg kennis?
In deze artikelenserie gaan we in op een aantal aspecten van seksualiteit bij patiënten met een chronische ziekte. In de eerste drie afleveringen ging het over praten over seks en seksualiteit, seksuologische basiskennis, erectieproblemen en het effect van medicijnen op seks. In deze aflevering behandelen we de mogelijke gevolgen van astma en COPD op seks. In volgende nummers besteden we aandacht aan andere chronische aandoeningen met hun specifieke problemen op het gebied van seks en bieden we de praktijkondersteuner handvatten om seksuologische problematiek aan te pakken. Ook geven we inzicht in de werkwijze van de seksuoloog.
De kern
- COPD en astma kunnen invloed hebben op seks.
- Erectieproblemen komen veel voor bij mannen met COPD.
- Een luchtwegverwijder voorafgaande aan seks kan seks prettiger doen verlopen.
- Ook de partner kan opzien tegen seks: door de angst voor het optreden van benauwdheid of door de angst voor vermoeidheid.
- Eenvoudige tips kunnen het seksleven van je patiënt verbeteren.
COPD
De NHG-Standaard COPD en de Zorgstandaard COPD bevelen aan om tijdens een controle aandacht te besteden aan seksuele problemen.1,2 Een aantal factoren kan bij COPD-patiënten meespelen bij seks. Zo is het wisselende beloop kenmerkend voor deze ziekte. Perioden van benauwdheid en hoesten wisselen goede perioden af. Wel gaat de conditie van een patiënt met COPD geleidelijk achteruit.
Erectieproblemen
COPD op zichzelf heeft in de beginfase geen invloed op de zin in seks: die is onveranderd aanwezig. Driekwart van de mannen met COPD heeft echter erectieproblemen. Daarbij heeft eenderde van de mannen een te vroege zaadlozing, waarvan de oorzaak niet bekend is. Deze problemen komen vaker voor naarmate de COPD ernstiger is. Waarschijnlijk komen de erectieproblemen door vasculaire comorbiditeit, veroorzaakt door roken.
Opzien tegen inspanning
Kortademigheid, vermoeidheid, chronische hoest, slijm ophoesten en verminderde inspanningstolerantie bemoeilijken de seksuele relatie. Patiënten kunnen hierdoor tegen de inspanning gaan opzien of zich gaan schamen omdat de seks niet meer soepel gaat. Door een chronisch te lage zuurstofspiegel in het bloed of chronisch prednisongebruik kunnen mannen een te laag testosterongehalte hebben en daardoor minder spierkracht. Als de COPD zo ernstig is dat zuurstof noodzakelijk is, kan dit overigens een positieve invloed hebben op de seks.
Psychische klachten
Veel patiënten met COPD hebben last van angst of depressie. Dit vermindert de zin in seks. Ook is het vaak zo dat de patiënt afhankelijker wordt van de partner als de COPD in ernst toeneemt. Deze rolverandering heeft invloed op de seksuele relatie. Daarnaast kan de partner bezorgd zijn: bang dat de patiënt stikt, het te benauwd krijgt, gaat hoesten of te moe wordt. Daardoor zal de partner seks veelal niet stimuleren.
Astma
De NHG-Standaard Astma bij volwassenen besteedt geen aandacht aan seks.3 Patiënten met astma reageren, zoals bekend, op allerlei soorten prikkels met luchtwegvernauwing. Astma komt vooral op jonge leeftijd voor en geeft meestal minder klachten naarmate de patiënt ouder wordt. Kortademigheid, eczeem en allergieën kunnen bij astmapatiënten meespelen bij seks.
Buiten adem
Meer dan de helft van de astmapatiënten voelt zich beperkt in het seksueel functioneren. Het gaat om klachten als problemen bij inspanning en kortademigheid. Dit treedt vaker op bij ernstiger astma, bij vrouwen, bij ouderen boven de 40 jaar en bij mensen met een lager opleidingsniveau. Een verklaring hiervoor is dat deze groepen mogelijk minder goed zijn ingesteld op medicijnen.
Ook de inspanning tijdens seks kan astma veroorzaken. Patiënten kunnen daarom seksuele activiteit gaan vermijden. Kortademigheid kan als reactie op seksuele activiteit nog een aantal uren na de seks optreden. Ook de partner kan zoals gezegd angst hebben voor het optreden van benauwdheid tijdens en na de seks.
Eczeem en allergieën
Een deel van de patiënten met astma heeft ook eczeem, wat een negatief zelfbeeld kan versterken en zeker bij jonge mensen forse invloed kan hebben op de relatievorming. Daarnaast hebben veel astmapatiënten last van allergieën, wat bij seks soms tot lastige situaties kan leiden. Zo zullen mensen met een latexallergie latexvrije condooms moeten gebruiken. Ook komt het voor dat mensen allergisch zijn voor glijmiddelen of sperma, of allergisch reageren op lichamelijk contact. Bij het zoenen kunnen bijvoorbeeld deeltjes van voedingsmiddelen als appels of noten worden overgebracht.
Effecten van medicatie op seks
- De bèta-2-sympaticomimetica zoals salbutamol, formoterol en salmeterol kunnen onrust geven. De ene patiënt ervaart dit als seksueel stimulerend, de andere als onprettig.
- De mond kan droger worden bij gebruik van parasympathicolytische luchtwegverwijders zoals ipratropium en tiotropium.
- Inhalatiecorticosteroïden hebben weinig bijwerkingen, behalve een schimmelinfectie in de mond.
- Theofylline kan onrust en agitatie geven en ook hypotensie en daardoor een minder goede kans op een erectie.
- Chronisch prednisongebruik kan leiden tot psychische veranderingen (van blij tot bedroefd). Ook kan bij mannen de testosteronproductie worden onderdrukt en hebben zij daardoor mogelijk minder zin in vrijen.
Tips voor patiënten met COPD of astma
Aan astma- en COPD-patiënten en hun partners kun je een paar specifieke en een groot aantal algemene tips geven, zoals we die al eerder bespraken.4-7
- Als een luchtwegverwijder helpt: ga inhaleren voorafgaand aan de seks.
- Zorg voor een prettig klimaat in de slaapkamer: te koud kan een hoestprikkel geven, te warm kan extra benauwdheid geven.
- Bij ernstiger benauwdheid of vermoeidheid: adviseer de patiënt om aan seks te doen als hij of zij uitgerust is, en neem pauzes.
- Bij de wens van geslachtsgemeenschap: kies een houding die minder vermoeiend is, bijvoorbeeld in zijligging. De partner kan de meest belastende positie aannemen.
- Seks zonder geslachtsgemeenschap: knuffelen, massage, gebruik van hulpmiddelen.
- Gebruik zo nodig een erectieverbeterend medicijn.
Het verhaal van de patiënt
De hier genoemde factoren bij astma en COPD kúnnen meespelen bij een seksueel probleem, maar er zijn nog veel meer verklaringen mogelijk. Luister daarom vooral goed naar het verhaal van je patiënt en diens eventuele partner.
Casus meneer en mevrouw De Bruin8
Meneer De Bruin (58 jaar) was metselaar, maar kan al zes jaar niet meer werken vanwege COPD. Zijn vrouw (57 jaar) heeft een fulltime baan als ziekenverzorgende in een verpleeghuis met veel demente bejaarden. Ze zijn 35 jaar getrouwd en hun 2 zoons wonen al jaren op zichzelf.
Tot vijf jaar geleden was seks eigenlijk geen probleem. De frequentie was in de loop van hun relatie teruggelopen naar ongeveer eenmaal per week, maar dan hadden ze er ook beiden plezier in. Ze waren geen van beiden echte knuffelaars, maar als ze eenmaal waren begonnen, gingen ze eigenlijk altijd verder, tot aan gemeenschap waarbij beiden een orgasme kregen.
Mevrouw De Bruin kon eigenlijk alleen maar klaarkomen door tijdens de coïtus ‘bij te stimuleren’. En ook meneer De Bruin kwam alleen maar klaar tijdens gemeenschap. Mevrouw heeft nog nooit gemasturbeerd en meneer heeft dat alleen maar in zijn puberteit gedaan.
Maar meneer De Bruin heeft COPD. Hij had al klachten, maar vijf jaar geleden, na een longontsteking, raakte de rek helemaal uit zijn longen en werd hij flink kortademig. Hij moest stoppen met werken en ook seksueel ging het steeds slechter. Ze vrijen nu nog maar eens in de twee tot drie maanden. Meneer De Bruin vindt dat eigenlijk te weinig voor zijn leeftijd en vraagt daarom aan de longarts of daar niet iets aan te doen is.
Zo komt echtpaar De Bruin bij de seksuoloog van het ziekenhuis. Daar valt op dat ze een warme relatie hebben, maar het blijkt ook dat er tussen hen eigenlijk nooit enige communicatie is geweest tijdens het vrijen en over het vrijen.
De enkele keer dat ze nog vrijen, probeert meneer vlug klaar te komen om te zorgen dat hij niet te kortademig wordt, terwijl mevrouw vooral aan het opletten is of hij niet te blauw aanloopt. En ook zij komt (dus?) niet meer klaar.
De seksuoloog vraagt aan het einde van dat gesprek op een bepaalde manier naar alternatief gedrag: ‘Met een handicap zoals bij jullie kan ik me goed voorstellen dat je geen gemeenschap meer hebt, maar dat je andere dingen probeert. Bijvoorbeeld dat de vrouw probeert haar man met de hand klaar te maken. Of dat ze een vibrator gebruiken om bij de vrouw een orgasme op te wekken. Is dat iets wat jullie wel eens hebben geprobeerd?’
Dan valt er een grote stilte, waarin ze elkaar aankijken met een mengsel van schaamte en vrolijk betrapt zijn. Mevrouw De Bruin reageert als eerste. ‘Ik denk dat er voor ons nog veel te leren valt!’
Ze blijken in staat om weer op een seksuele ontdekkingsreis te gaan binnen de context van meneer De Bruins beperkingen. Mevrouw leert om hem een orgasme te bezorgen zonder dat hij blauw wordt. En zij leert zichzelf klaarmaken terwijl hij toekijkt en geniet. En zelfs gemeenschap komt weer terug. Ze vinden een houding waarbij hij bij haar binnen kan komen zonder enige inspanning. Hij blijft dan een tijdje liggen en beiden genieten daar nu zeer van.
Bladnaam:
Tijdschrift voor praktijkondersteuning 2011, nummer 1
Literatuurverwijzingen:
