Gattaca. Regie: Andrew Niccol. Met onder andere: Ethan Hawke en Uma Thurman. Columbia Pictures, 1999. € 10,99.

‘Dokter, hoe lang duurt het?’ ‘Wat zijn mijn kansen?’ ‘Zou ik het ook krijgen?’ Alledaagse vragen in de spreekkamer. Maar het zijn ook lastige vragen, want zij gaan over het voorspellende vermogen van geneeskunde. De patiënt wil meer weten over zijn toekomst, maar decennialang kon de huisarts hooguit varen op eigen praktijkervaring en het natuurlijk beloop van een ziekte. Voor zover die al bekend was. Maar daar is verandering in gekomen en er ligt van alles in het verschiet. Want een van de grote beloftes die men genetica toedicht en die de genetica deels al waarmaakt, is een grotere mate van voorspelbaarheid van aandoeningen en in het verlengde daarvan de maakbaarheid van menselijke eigenschappen.
Gattaca van regisseur Andrew Niccol speelt in een ‘niet al te ver verwijderde toekomst’. De mensheid heeft de genetische selectie zo verfijnd dat men alleen perfecte kinderen kan krijgen. Wie op natuurlijke wijze ontspruit en dus genetisch inferieur is, wacht slechts een leven als In-valid. Een In-valid is een tweederangs burger die tot de onderklasse behoort en die kan poetsen en schrobben op de ruimtebasis Gattaca. Aan het begin van de film ontspint zich deze dialoog tussen een geneticus en een jong ouderpaar:

Geneticus: Je geëxtraheerde eicellen, Marie, zijn bevrucht met Antonio’s zaad. We hebben twee gezonde jongens en twee zeer gezonde meisjes gescreend. Uiteraard zonder aanleg voor erfelijke ziektes. Laten we nu de meest geschikte kandidaat kiezen. Zullen we eerst een keuze maken voor het geslacht? Hebben jullie hierover nagedacht?

Marie: we willen graag dat Vincent een broertje krijgt om mee te spelen.

Geneticus: Ah, natuurlijk, dat begrijp ik. Jullie hebben aangegeven bruine ogen, donker haar en… lichte huid. Ik ben zo vrij geweest om alle potentieel nadelige factoren te verwijderen: te vroeg kalend, bijziendheid, alcoholisme en aanleg voor verslaving, gewelddadigheid en zwaarlijvigheid

Marie: we wilden niet…, ziektes wél, ja, maar…

Antonio: We wilden graag een aantal dingen aan het toeval overlaten.

Geneticus: We willen het kind de beste start geven. Geloof me, we hebben al genoeg onvolmaaktheden ingebouwd. Jullie kind heeft geen behoefte aan extra last. Hou in gedachten, dit kind is en blijft ‘jullie’. Gewoon het beste van jullie twee. Probeer het duizend keer op de natuurlijke manier, zo’n resultaat krijg je nooit!

Ethan Hawke speelt de In-valid Vincent. Hij treft het niet, want hij is een van de laatste kinderen van wie eigenschappen nog niet geoptimaliseerd zijn voor prestatie, levensduur en carrière. Hij legt zich echter niet neer bij zijn lot… Die zin bevat het thema van de film: bepalen je genen je lot? Het antwoord is ‘nee’. Daarnaast stelt de film belangrijke morele vragen over vrijheid (en vooral voortplantingsvrijheid), identiteit en rechtvaardigheid (de wereld is immers verdeeld in de genetisch goeden en de ‘misfits’).
Gattaca is een bijzondere film. Nooit uitgebracht in Nederlandse bioscopen of filmhuizen, verscheen de film hier enkel op dvd, om vervolgens uit te groeien tot een heuse bestseller. Science-fiction? Fantasie? Het confronteert je in ieder geval met de vraag of steeds meer prenatale genetische diagnostiek, bedoeld om ernstige ziekten en aandoeningen te voorkomen, niet misbruikt kan worden voor een streven naar een ‘perfecte mens’. Anders gezegd: bevinden wij ons op het hellend vlak naar een toekomst op de ruimtebasis Gattaca?

Frans Meulenberg, Inez de Beaufort